Şüphesiz müslümanlar tarih boyunca bir çok olumlu okuma şekli geliştirmiştir. Bu olumlu okuma şekillerini altı grupta toplamak mümkündür:
1)Tahlili okuma
2) İcmali okuma
3)Konulu okuma
4) karşılaştırmalı okuma
5) Kavram çalışması yararak okuma
6)Nüzul sırasına göre okuma
1-Tahlilli Okuma
Özellikleri:Okuyucu pasif, metin aktiftir. Metnin bir bölümü esas alınır, ayet ayet okunur, tüm Kur’an mushafına genel bütüncül bir yaklaşım amaçlanmaz. Metin konuşmacı, okuyan dinleyici gibidir. Dil bilgisi, hadis, siyet bilgisi veri olarak kullanılır. Genellikle mushaf sırası takip edililir.
Faydaları:
a)Okuyucu dinleme pozisyonunda kaldığı için ahlakidir.
b) Konunun detaylarına inerek ayrıntılar arasında yer alan hakikatlere dikkat etme alışkanlığı kazandırır. İcmali okumanın illetlerini tedavi eder.
Zaafları:
a)Azami fayda için Arapça bilmek gerekir, mealden bu yöntem sınırlı fayda sağlar. Diğer yöntemler meal çalışması için daha uygundur.
b) Teczii/atomik olduğu için anlamlar arasında karşılaştırma yapmaya elverişli değildir, yanlış sonuçlara götürebilir. Toplumsal hayatın ürettiği sorunlarla Kur’an arasında bağ kurma hedefi belirsizdir.
c) Ne yapmalı değil, nasıl anlamalı? Sorusu daha ön plandadır. Bu da Kur’an’ın amele dönük bir bilgi kaynağı olarak telakki edilmesi yerine, salt bir bilgi deposu gibi-malumat furuşçuluk aracı gibi algılanmasına nesneleşmesine yol açabilir.
Örnekler: Nüşuz, Şefaat, Ru’yetullah:
Örnek eserler: Tefsiru’l-Celaleyn
2- İcmali/Genel Okuma
Özellikleri: Genel olarak okunur, detaya inilmez, özet bilgi elde etmek amaçlanır.
Faydaları: Kur’an’ı ilk okumaya başlayanlar için elverişlidir. Arapça bilmek şart değildir.
Zaafları: Önemli detaylar gözden kaçırılabilir.
Örnekler: Bütün mealler. Mahmut Şeltut, Tefsiru’l-Eczai’l-Ula, ilk on cüz.
3- Konulu Okuma
Okuyucu metin karşısında aktiftir, ayetlerin ayrıntılarına inilmez, sadece konuyla ilgili boyutu üzerinde durulur. Ayet ayet parçacı bir şekilde değil, bütüncül olarak gidilir. Okuyucu sorar, Kur’an cevap verir.
Tahlili okumaya benzer, ama belli bir konu bütünlüğü olduğu için onun zaaflarını taşımaz. İcmali okumaya benzer, ama daha detaylıdır, konu mümkün olduğu kadar analiz edilir. Tahlili ve icmali okumanın bir ileriki aşamasıdır.
Faydaları:
a)Mealden yapılabilecek bir çalışma şeklidir.
b)Konunun detaylarına inme imkanı verir.
Zaafları:
a)Kur’an. Dünyanın yüz ölçümü nedir? gibi her soruya cevap vermesi gereken bir kitap değildir. Yorumun grameri, gerçeğin metni kuşatma altına alma ihtimali vardır. Bu yöntemle yapılan okumada Kur’an’ı zorla konuşturmaya çalışmak doğru değildir; o bir bulmaca-bilmece kitabı, keşifler atlası değildir.
b)Ayetlerin sadece bir yönüne ağırlık verildiği için diğer boyutlar gözden kaçırılabilir. Fıkhın kodifike ederek formelleştirmesi böyle olur. Örnek: Kevser Suresi, kurban kes. Namaz ile kurban arasındaki kopmaz ilişki gözden kaçırılabilir
Örnekler: Kur’an’da Ahiret, Aile Hayatı…
Eserler: seyyid Kutup, Fi zilali’l-Kur’an; Muhammed Bagır es-Sadr, Kur’an Okulu; İbni Kuteybe, Te’vîlu Müşkilâtı’l-Kur’an; İbni Kayyim el-Cevzi, el-Beyan Fi Ahkami’l-Kur’an; Ragıb el-İsfehani, el-Müfredat.
4- Karşılaştırmalı Okuma
Özellikleri: Ayetleri ayetlerle, konuları konularla, görüşleri görüşlerle karşılaştırarak okuma şeklidir. Görüşler karşılaştırılırken tercih edilen görüş belirtilir. Mesela Peygamberimiz “imana zulüm karıştıranlar” ayetindeki zulmü şirk olarak tefsir eden ayetle karşılaştırmıştır. İmana zulüm karıştıranlar: ( ); şirk büyük bir zulümdür: ( )
Faydaları:
a)Arapça bilmek zorunlu değildir.
b) Ayetler arasında görünüşte varolan çelişkiler karşılaştırmayla giderilebilir. Vehimleri yok eder. Bir ayetteki kapalı veya yanlış anlaşılabilecek bir açıklama diğer ayetlerde giderilir. Kur’an Müfesser’dir: Allah’ın açıklamalarıdır. Mubindir: apaçık gerçektir, tozlanan hakikatlerin üstündeki örtüleri kaldırır.
ör. “nefslerinizi yok edin-kendinizi veya birbirinizi öldürün” (Bakara,2/54.)
“Nefslerinizi öldürmeyin” (Nisa,4/29.); birbirinizi aşılamayın:49/11. İkisinin uzlaştırılması: Nefs’te hem fucur hem de takva vardır: Şems,91/7-10. Nefs kötülüğü emreder: 12/53. Bu yüzden onu özeleştiri yaparak arındırmak gerekir: 14/22,79/40; 17/79,73/20(Gece namazı). Nefsin her istediğini yapma yeri dünya değil, Ahiret’tir:41/31.
c) Karşılaştırmalar ve kıyaslar okumaya canlılık katar.
d) Müteşabih olanı muhkeme irca ederek okumayı öğretir. Ör. “Allah’ı eli”, “Hiçbir şey O’na denk değildir, O hiçbir şeye benzemez”
Zaafları:
a)Görüşler arasında tercihte bulunma zorluğu yaşanılır, zannın akıntısına kapılma riski taşır.
Eserler: Görüşlerin Karşılaştırılması bağlamında Taberi Tefsiri; Rivayetlerin karşılaştırılması bağlamında İbni Kesir, Tefsiru’l-Kebir; Kur’an ile Kitabı Mukaddes’in karşılaştırılması bağlamında Said Şimşek, Kur’an Kıssalarına Giriş; Muhammed Hamidullah’ın meal çalışması.
5-Kavram Çalışması Yaparak Okuma
Kelime çözümlemesi yapılarak okunur. Önemli bir kelime seçilir, bütün türevleriyle birlikte çıkarılır. Seçilen anahtar kelimenin geçtiği ayetler bulunur, terimin ilişkiye girdiği eş anlamlı ve zıt anlamlı kelimeler tespit edilir. Fiil cümlesi ve isim cümlesi içindeki bağlamına dikkat edilir.
Takip edilmesi gereken genellikle şudur:
a) Eğer isim cümlesinde geçiyorsa isim mi sıfat mı olduğu tespit edilmelidir. Eğer fiil cümlesinde geçiyorsa, hangi fiilde, hangi fiilin öznesi olarak, hangi özneye bağlı, hangi şahıs zamiriyle birlikte geçtiğine dikkat etmek gerekir. Mesela musahhar kılmak, güneş, ay, yıldızlar ve nehirlerle ilgili bir kelimdir.
b) Esas kelimenin yakın anlamlı kelimeleri tespit edilerek, hem konunun birbirine karışması önlenir hem de konunun kapsamı ortaya çıkarılmaya çalışılır. Mesela Halk/yaratmak kelimesinin yakın anlamlı komşuları şunlardır: Halaka: Ceale (yaptı), Bedee (Başladı), Bena (inşa etti), Nebete (Bitirdi), Besse (üretti, çoğalttı). Bunların tersi: Heleke (yok etti), Batale (boşa çıkardı), Habeta (değerini sıfırladı). Bular eş anlamlı değil, yakın anlamlıdır.
c)Benzer ve zıt anlamlı kelimeler arasında bir anlam alanı-anlam haritası oluşturmak gerekir. cehl’in zıttı hilm; küfrün zıttı iman, kafirin zıttı şakir, ve bu tavırların gerçekleştiği zemin Allah’ı nimetlerine karşı kulların tutumları. Bu anlam alanında anahtar kelime imandır. El-İlm kelimesinin anlam alanında yakin, zan, hars vardır; tersi cehl ve küfr kelimeleridir.
d) Günümüzdeki kullanımlarıyla geçmişteki kullanımları karşılaştırılır; tahrif varsa gösterilir. Mesela Millet Kur’an’da din demek iken günümüzde ulus anlamında kullanılmaktadır.
Faydaları: Efradını cami, ağyarını mani olacak şekilde konuyu tahlil etmeye yarar.
Zaafları:
a)Arapça bilmek gerekir.
b)Ayrıntılı analiz gerektirdiği için zordur, Tahlîlî ve Konulu okuma yöntemlerinden yararlanılır.
c) Teorik ve formel kalma riski taşıdığından dolayı, konunun yeterince hayatın içindeki karşılıkları bulunamazsa ameli boyut ikinci planda kalabilir.
Eserler: Mevdudi, Dört Terim
6- Nüzul Sırasına Göre Okuma
Sureleri peygamberimize indiği sırayla okumaktır. Sünnet ve Siyer bilgilerinden yararlanılır. Ayetler kronolojik bir seyir takib edilerek okunur, anlaşılmaya çalışılır.
Faydaları:
a)Tenzil ve tertilin hikmetlerini kavramayı kolaylaştırır.
b) İslami mücadelenin seyrini, hareketin safhalarını takib etmek mümkündür.
Zaafları:
a)Nüzul Sırasını tespit ictihadi olduğu için zannidir
b)Mekki-Medeni ayırımı mutlaklaştırılabilir. Sıralama mutlak olarak algılanırsa bir kısım sorumlulukların zamanının gelmediği vehmine kapılabilir. Oysa Kur’an’ın tamamı inmiş, tamamlanmıştır. Dolayısıyla hangi aşamada olursak olalım Kur’an’ın tümüü gücümüz nisbetinde yaşamakla sorumluyuz. Unutulmamalıdır ki, Kur’an’ın mushaf sıralamasıyla bize ulaşmasını sağlayan Allah’tır. (Kıyıame,75/16-17): peygamberimizin kalbinde oluşan toplamı denetleyen Allah’tır. Bunun hikmeti “nüzul sırası mutlaklaştırılmasın,
Kategorizeedilmesin”diyedir.
Eserler: İzzet Derveze, Tefsirul’l-Hadis, Ekin Yayınları,
Sözün Özü
Bu okuma şekillerinin her birinin kendine özgü üstün yanları ve yine kendine özgü zaafları vardır. Bu nedenle sadece birine bel bağlamak doğru değildir. Tümünden yeri geldikçe yararlanmak gerekir. Hangi yöntemden yararlanırsak yararlanalım aslolan Kur’an’dır. Dinleyen-dinlenen ilişkisinde biz insanların hidayet kitabının hidayetinden yararlanabilmemiz için niyetlerimiz, ahlaki tutumlarımız belirleyici bir rol oynar.
İslam ümmeti bu okuma şekillerinin tümünden yararlanan eserler ortaya koymayı her zaman başarmıştır. Büyük oranda tasvib gören bu eserlerden bazıları şunlardır: Zemahşeri, Keşşaf; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili; Seyyid Kutup, Fi Zilali’l-Kur’an.
