"Teşebbüh" te zaman ve mekâna göre değişme olabilir mi? Meselâ "şapka dün teşebbüh alâmeti iken bugün böyle olmaktan çıkmış mıdır?

Teşebbühü iki grupta mütâlaa etmek gerekir: Birincisi: Şi'âr sayılan, yani ibadetle ilgili olan noktalarda teşebbüh ki, bu noktalarda teşebbüh zâhiren küfrü gerektirir.

Ikincisi: Şi'âr sayılmayan noktalarda teşebbüh ki, bunun da teşebbüh maksadıyla olması halinde fısk ve isâet olduğunda ittifak vardır.Şi'âr olan noktalarda, önceden başkalarının Şi'ârı olduğu bilindiği sürece teşebbüh yasağının devam edeceği, şi'ar olmayan hususlarda ise, teşebbühün her an değişebileceği söylenebilir. Hattâ belli bir tarihte belli bir gruba şi'ar olmakla beraber, bu durumu ancak tarih sayfalarından öğrenilen, yaşanması halinde hiç bir dinin ya da grubun kendisi ile ögünmeyeceği hususlarda da teşebbühün değişebileceğini kabul etmek daha gerçekçi bir yol olmalıdır, kanaatindeyim. Fakat, ibadetle ilgili olarak, İslam'ın Şi'âri sayılan hususlarda değişmenin olacağı düşünülemez. Sakalı buna ömek gösterebiliriz. Müşriklerin hep sakallı olması halinde, onlara benzememek için sakalın kesilmesine kail olmak, onlardan dişlerini misvaklamayı, ya da temizlemeyi âdet edinmeleri durumunda misvak kullanmayı terketmemiz gerektiğini söylemek demektir. Bunun ise hiç bir akıllının kabûlü olamayacağı açıktır. Sakaldaki muhalefetin boyamakla temin edilmesinin istenmesi de, bu hikmete mebni olmalıdır. Anadoluda köylülerimizin giydiği şekliyle sapkaya gelince, bu mütefekkirlerimizin ifadesiyle "o artık ihtida etmiştir", bizim malımız olmuştur. Ama sırf başkalarına benzemek maksadıyla giyilmesi mahzurdan hâlî değildir.