İSLAM ANSİKLOPEDİSİ

MÜFSİD, MÜFSİT

Bir şeyi bozan, bir ibadet veya muâmeleyi geçersiz kılan kimse ya da şey. Bir ibadeti bozan veya bir hukuki muâmeleyi sakatlayan fiil veya eksiklik anlamında bir fıkıh terimi. Mükellefin fiillerine bağlanan hükümlerden birisi. Müfsid, fesad kökünden ism-i fâildir. Sıhhaf, fesat ve butlan birbiriyle yakın ilgisi bulunan terimlerdir.

Sahîh, fâsit ve bâtıl ayırımı, bir kimsenin yaptığı fiiller için şer'an gerekli olan rükün ve şartları taşıyıp taşımamasına göre yapılan bir nitelendirmedir. Kendisine bir takım hükümler bağlanan fiiller ya ibâdet, ya da hukûkî bazı muâmeleler kabilinden olur. Âyet ve hadislerde mükellefin yapacağı ibadet veya muâmeleler için bir takım rükünler ve şartlar konulmuştur.

Rükünler, bir ibadet veya muâmelenin temel unsurlarını, ana parçalarını oluşturur. Namazda kıyam, kırâat, rukû'; satım veya nikâh akdinde, icab ve kabul gibi... Şartlar ise, rükünlerin dışında kalan daha çok ayrıntı kabilinden olan ve bulunmaması, akitlerde taraflar arasında anlaşmazlığa yol açabilen diğer unsurları ifade eder. Veresiye satışta vade tarihinin belirlenmesi gibi.

İşte şer'an belirlenmiş olan rükün ve şartlarına uygun olarak yapılan ibadet veya akd "sahîh" tabiriyle nitelendirilir. "Geçerli"; "muteber"; "caiz" veya "nâfiz" terimleri de, sahîh anlamında kullanılabilir.

İbâdetler konusunda, fâsit ve bâtılın eş anlam ifade ettiği bütün İslâm hukukçularının benimsediği ortak bir görüştür. Rükün veya şanlarından birisi eksik bulunan bir ibâdet, "bâtıl" veya "fâsit" olur. Bunun için; "gayri sahih", "sahih değildir", "muteber değildir", "geçersizdir", "geçerli değildir" veya "caiz değildir" gibi ifadeler de kullanılabilir. Bu durumda ibadet bozulmuş sayılacağı için, yeni baştan yapılması gerekir. Meselâ; secde unutulan bir namazda rükün; abdestsiz kılınan bir namazda şart eksik olduğu için namaz fâsit olur ve iâdesi gerekir. Burada rükün ve şartlar farz niteliğindedir. Yine; Arafat'ta vakfe'yi yapamayan bir hacının haccı bâtıl olur. Çünkü vakfe haccın farzlarındandır. Ancak Safâ ile Merve arasında sa'y* yapmak vacip hükmünde olduğu için bunun yapılmamış olması haccı bozmaz; yerine getirilmesi mümkün olmadığı takdirde kurban cezası ile bu eksiklik tamamlanabilir. Namazın vaciplerinden birisinin terk edilmesi hâlinde ise, namazın sonunda yanılma secdesi yapılarak bu eksiklik tamamlanır. Dört rekatlı bir namazda, ikinci rekattan sonraki oturuşu terketmek de bunun gibidir.

Hanefiler dışındaki çoğunluk İslâm hukukçularına göre, ibâdetlerde olduğu gibi, akitlerde de fâsıt ve bâtıl eş anlamlıdır. Eksiklik, akdin ister rükünlerinde olsun, isterse şartlarında bulunsun, sonuç değişmez. Meselâ; akıl hastasının yapacağı satım akdi veya, ödeme tarihi belirlenmeksizin yapılacak veresiye satış hukukî bir sonuç doğurmaz. Böyle bir akde "bâtıl" denebileceği gibi "fâsit" de denir.

Hanefilere göre, akitler konusunda "fâsit"le "bâtıl" farklı anlamlarda kullanılır. Akdin icap, kabul ve konu gibi ana unsurlarındaki yani rükünlerindeki bir eksiklik, akdi bâtıl kılarken; eksiklik, akdin rüknüne ilişkin olmaksızın, diğer şartlardan birisinde olsa, böyle bir akit fâsit olur. Rükünleri ve esas unsurları mevcut olduğu için, bu akde bazı sonuçlar bağlanır. Meselâ; vade belirlenmeksizin yapılacak veresiye satım akdi, şahitsiz aktedilecek nikâh akdi, birer fasit akittir. Hanefiler bunlara "bâtıl" demezler ve meseleyi bazı hukuki sonuçlara bağlarlar. Önce bu gibi akitlerdeki eksikliğin giderilerek bunların sahih hale getirilmesi mümkündür. Veresiye satışta, satıcı ve alıcı karşılıklı anlaşarak va'de tarihini sonradan da belirleyebilirler.

Diğer yandan alıcı, satıcının açık veya kapalı muvafakatı ile satım konusu malı teslim almış ise, bu mal üzerinde müşteri lehine mülkiyet hakkı sâbit olur; fakat müşterinin bu maldan yararlanması, akit sahih hale dönüşmedikçe, helâl olmaz (es-Serahsi, el-Mebsût, XIII, 8 vd.; el-Kâsânî, Bedâyiu's-Sanâyi', V,169,174, 234, 300-304; İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-Kadîr, V, 186; İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtâr, IV, 105, 108).

Fâsit satım akdinde feshe bir engel olmadıkça alıcı veya satıcının bunu feshetmesi mümkündür. Ancak şu durumlarda fasit satım akdi feshedilemez.

1) Satılan mal, alıcının elinde telef olmuş veya istihlâk edilmiş olursa;

2) Alıcı tarafından yeni bir akitle başkasına satılmış bulunursa;

3) Satılan mal, başkasına bağışlanmış ve teslim edilmiş olursa;

4) Satılanda, ondan ayrılması mümkün olmayan bazı ilâveler yapılmışsa. Meselâ; satılan arsa olup üzerine bina yapılsa, artık fesih hakkı kullanılamaz (Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslâmiyye ve İstilâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu, İstanbul 1967, VI, 89 vd.; Hamdi Döndüren, İslâm Hukukuna Göre Alım Satımda Kâr Hadleri, Balıkesir 1984, s. 102).

Fâsit sayılan evlilikler şunlardır:

1) Şahitsiz olarak akdedilen evlenme akdi;

2) Evli bir kadınla, bilmeksizin yapılan evlenme akdi fasittir.

3) Karının kız kardeşini, hala ve teyzesini bir nikâh altında toplamak caiz değildir. Yani iki kız kardeşle birlikte evlenme akdi yapılsa, önceki evlilik ve nikah geçerli, sonraki fasit olur.

4) Üç defa boşanmış olan kadınla, hulle'den (bk. "Hulle" maddesi) önce, bu erkeğin yeniden evlenmesi Ebû Hanîfe'ye göre fâsittir.

5) Evlenmeleri yasak olan kan, sıhrî veya süt hısımlarının birisiyle evlenmek, Ebû Hanife'ye göre fâsittir (el-Kâsânî, a.g.e.; II, 272-274; el-Mevsilî, el-İhtiyâr, Kâhire, t.y., III, 86, 87; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku, İstanbul 1983, s. 251, 252).

Fasit evliliğin hükümleri:

1) Fasit evlenmelerde eşlerin evliliğe devam etmeleri caiz değildir; derhal ayrılmaları gerekir. Kendiliğinden ayrılmazlarsa hâkim tarafından zorla ayırılırlar. Hâkim ayırdıktan sonra cinsel birleşme olursa zina cezası uygulanır (el-Kâsânî, a.g.e., II, 335; el-Fetâvâ'l-Hindiyye, Bûlak 1310/1892, I, 330-331; el-Mevsilî, a.g.e., III, 84 vd.;1917 Tarihli, Hukuk-ı Aile Kararnamesi, Madde: 77).

2) Fâsit evlilik, zifaftan önce hiç bir hukûkî sonuç doğurmaz (H.A.K. mad. 75).

3) Cinsel birleşme olmuşsa şu sonuçlar doğar: Kadın mehre hak kazanır; bu birleşmeden doğacak çocuğun nesebi sâbit olur; sihrî hısımlık doğar; nafaka ve miras cereyan etmez; evliliğin sona ermesi boşama niteliğinde olmadığı için, boşanma sayısında bir eksilme meydana gelmez (el-Kâsânî, a.g.e., II, 335; el-Fetâvâ'l-Hindiyye, I, 330; Bilmen, a.g.e., II, 22-36; Döndüren, a.g.e., s. 252, 253).

Hamdi DÖNDÜREN